Χαένγιο: Οι γυναίκες της θάλασσας

Στο νησί Τζέτζου, συναντάμε μια παράδοση μοναδική στο είδος της. Γυναίκες κάθε ηλικίας, κάποιες μεγαλύτερες των 60 ετών, ενώ άλλες έχουν πατήσει τα 80, βουτάνε με ελεύθερη κατάδυση στον βυθό του ωκεανού για να μαζέψουν οστρακοειδή και άλλα θαλασσινά, όπως αχινούς, μαλάκια ή χταπόδια, και μάλιστα χωρίς κάποιον ειδικό καταδυτικό εξοπλισμό. Γνωστές ως Χαένγιο (해녀 = γυναίκες της θάλασσας) οι γυναίκες αυτές εργάζονται ως ελεύθερες δύτριες και αλιείς για να βγάλουν τα προς το ζην για τις οικογένειές τους. Αν και η πρακτική ίσως θυμίζει τους παλαιότερους σφουγγαράδες της Καλύμνου, η διαφορά είναι εμφανής, εφόσον όχι μόνο οι Χαένγιο είναι γυναίκες, αλλά και η μέση ηλικία τους είναι τα 75 χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της αλιευτικής περιόδου, οι Χαένγιο βουτάνε περίπου πέντε με επτά ώρες την ημέρα, ανάλογα με την εποχή, φτάνοντας σε βάθος έως και 30 μέτρα και πρέπει να κρατήσουν την αναπνοή τους για 30 δευτερόλεπτα ή ένα λεπτό κάθε φορά, αν και κάποιες λένε πως μπορούν να κρατήσουν την αναπνοή τους ακόμα και για 2 ή 3 λεπτά, ενώ βγαίνοντας στην επιφάνεια, βγάζουν έναν μοναδικό λεκτικό ήχο, χρησιμοποιώντας μια ειδική τεχνική αναπνοής, που καταλήγει σε ένα είδος σφυρίγματος που κάνουν όταν αναδύονται.

Δεν είναι καθόλου εύκολη η δουλειά τους, εφόσον, εκτός από τις σωματικές και φυσικές δυσκολίες, πρέπει να αντιμετωπίσουν πολλούς κινδύνους όπως οι μέδουσες, οι κακές καιρικές συνθήκες και, φυσικά, οι καρχαρίες. Ο μοναδικός εξοπλισμός για να τα βγάλουν πέρα, αποτελείται από μια απλή στολή, μια μάσκα κατάδυσης, βατραχοπέδιλα, γάντια, βάρη στο στήθος που βοηθούν στην κατάδυση, μια σκαπάνη και ένα δίχτυ που είναι δεμένο σε ένα είδος σωσίβιου, στο οποίο φυλάνε τα αποκτήματά τους μέχρι να τελειώσουν την δουλειά και να βγουν στην ξηρά. Μέχρι τη δεκαετία του '70, συνήθιζαν να βουτάνε φορώντας απλά λευκά βαμβακερά ρούχα, τα οποία πλέον έχουν αντικατασταθεί από μαύρες στολές κατάδυσης.

Πως, όμως, ξεκίνησαν όλα; Η παράδοση των Χαένγιο χρονολογείται αιώνες πίσω στο παρελθόν και συγκεκριμένα γύρω στο 434 μ.Χ., αν και η πρώτη επίσημη καταγραφή τους έγινε μόλις τον 17ο αιώνα σε μια μονογραφία για την γεωγραφία του νησιού Τζέτζου. Επιπλέον, ένα έγγραφο του 18ου αιώνα καταγράφει ότι πέρα από τους φόρους, οι πολίτες έπρεπε να προσφέρουν στην βασιλική οικογένεια οστρακοειδή άμπαλον, ως φόρο τιμής και ένδειξη σεβασμού. Κατά συνέπεια, πολλές γυναίκες αναγκάστηκαν να γίνουν δύτριες, βουτώντας στα κρύα νερά ακόμη και κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης τους. Λέγεται πως οι Χαένγιο ήταν οι πρώτες εργαζόμενες μητέρες στην Κορέα. Αρχικά, η κατάδυση ήταν αποκλειστικά ανδρικό επάγγελμα, με εξαίρεση τις γυναίκες που δούλευαν δίπλα στους συζύγους τους, όμως, μέχρι τον 18ο αιώνα, οι γυναίκες δύτριες, είχαν ήδη ξεπεράσει σε αριθμό τους άνδρες, κυρίως επειδή ένας σημαντικός αριθμός ανδρών σκοτώνονταν στον πόλεμο ή χάνονταν σε ατυχήματα που σχετίζονταν με την επικίνδυνη αλιεία βαθέων υδάτων. Επίσης, η σωματική διάπλαση των γυναικών και το γεγονός ότι έχουν μεγαλύτερο απόθεμα υποδόριου λίπους και υψηλότερο όριο αντοχής στο κρύο, τις καθιστά πιο ικανές να αντέχουν το κρύο νερό.

Μετά την προσάρτηση της Κορέας από την Ιαπωνία, το 1910, οι καταδύσεις έγιναν πολύ πιο προσοδοφόρες. Μέχρι τότε, το μεγαλύτερο μέρος της συγκομιδής των Χαένγιο δίνονταν ως φόρος, κάτι που καταργήθηκε από τους Ιάπωνες, επομένως, οι Χαένγιο μπορούσαν πλέον να πουλήσουν τα αλιεύματά τους στην αγορά. Επιπλέον, Ιάπωνες και Κορεάτες έμποροι προσλάμβαναν τις Χαένγιο ως μισθωτούς υπαλλήλους και έτσι οι γυναίκες μπορούσαν να βελτιώσουν σημαντικά την οικονομική τους κατάσταση. Στο νησί Yeonpyeong-ri, οι μισθοί τους, κατά μέσο όρο, αποτελούσαν το 40 έως 48 τοις εκατό του συνολικού εισοδήματος μιας τυπικής οικογένειας. Οι Χαένγιο εξακολούθησαν να έχουν πολύ σημαντική θέση στην οικονομία του Τζέτζου πολύ καιρό μετά τον ιαπωνικό αποικισμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, για παράδειγμα, στο νησί Τζέτζου, οι Χαένγιο ήταν υπεύθυνες για το 60% των εσόδων από την αλιεία, ενώ το 40% των συζύγων τους παρέμεναν άνεργοι. Σήμερα, οι σύζυγοι των Χαένγιο τις περιμένουν στην ακτή και τις βοηθούν στο ζύγισμα και στην ταξινόμηση της ψαριάς, την οποία πωλούν μέσω ενός αλιευτικού συνεταιρισμού και κερδίζουν περίπου 10.000 ευρώ ετησίως.

Η κοινότητα των Χαένγιο βοήθησε σημαντικά την οικονομική βιωσιμότητα του νησιού Τζέτζου. Το ανεξάρτητο πνεύμα, η σιδερένια θέληση και η αποφασιστικότητά των γυναικών, τις έκαναν να ξεχωρίζουν και να θεωρούνται εκπρόσωποι της ημι-μητριαρχικής οικογενειακής δομής του Τζέτζου. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος κάθε οικογένειας βασίζονταν στις Χαένγιο, ήταν λογικό να αποτελούν εκείνες τους επικεφαλής του σπιτιού. Αυτή η αντιστροφή των παραδοσιακών ρόλων των φύλων γίνεται εμφανής κυρίως στα μικρά νησάκια κοντά στο Τζέτζου, όπως το νησί Marado, όπου το ψάρεμα με ελεύθερη κατάδυση ήταν η μοναδική πηγή εισοδήματος. Εκεί, οι άνδρες φρόντιζαν τα παιδιά και το νοικοκυριό, ενώ οι γυναίκες ήταν οι «κουβαλητές», εκείνες που δούλευαν και έφερναν χρήματα στην οικογένεια. Επίσης, στην κοινότητα του Τζέτζου ήταν σύνηθες να δίνουν οι άνδρες προίκα στην οικογένεια της νύφης, σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στην ηπειρωτική Κορέα και τον υπόλοιπο κόσμο. Ήταν, λοιπόν, απολύτως φυσικό η γέννηση κοριτσιών να γιορτάζεται με μεγαλύτερη λαμπρότητα και χαρά από την γέννηση των αγοριών.

Παραδοσιακά, τα κορίτσια άρχιζαν να εκπαιδεύονται από τα 11 ή τα 12 τους χρόνια, ξεκινώντας από τα ρηχά νερά, φτάνοντας σταδιακά σε πιο απαιτητικά βάθη. Μετά από περίπου επτά χρόνια εκπαίδευσης, μπορούσε να θεωρηθεί ότι ένα κορίτσι ήταν έτοιμο να γίνει Χαένγιο. Οι δύτριες κατηγοριοποιούνται σε τρεις ομάδες ανάλογα με το επίπεδο εμπειρίας: hagun, junggun και sanggun. Οι sanggun είναι εκείνες που προσφέρουν καθοδήγηση στις άλλες. Τα κορίτσια μαθαίνουν να αντιλαμβάνονται την πίεση του νερού και την ποσότητα οξυγόνου, να ελέγχουν τον χρόνο κατάδυσης και να εκτιμήσουν πότε θα αναδυθούν ξανά. Επίσης, διδάσκονται τις εποχές συγκομιδής και πώς να διατηρήσουν τη θαλάσσια βιοποικιλότητα χωρίς να διαταράξουν την ισορροπία, γι’ αυτό και αναφέρονται ως δύτριες οικολόγοι, διότι παίρνουν μόνο ότι είναι απαραίτητο, δίχως πλεονεξία και χωρίς να διαταράσσουν την φυσική αρμονία.

Οι Χαένγιο εργάζονται πάντα σε ομάδες με αυστηρό σύστημα ιεραρχίας που υπάρχει για να εξασφαλίσει ότι όλοι θα επιστρέψουν στο σπίτι σώοι και ασφαλείς. Τα μέλη της ομάδας, συνήθως γνωρίζονται από τα παιδικά τους χρόνια και συνδέονται μεταξύ τους με ισχυρούς δεσμούς. Επιπλέον, υπάρχουν αυστηροί κανόνες στην κοινότητα που ενισχύουν το πνεύμα αμοιβαιότητας και αλληλεγγύης. Για παράδειγμα, η ανώτερη δύτρια (sanggun) είναι υποχρεωμένη να δώσει ένα μέρος του αλιεύματός της στην κατώτερη (hagun) και ταυτόχρονα, η κατώτερη υποχρεούται να το δεχτεί.

Σήμερα, οι Χαένγιο αποτελούν έναν ανεκτίμητο πολιτιστικό θησαυρό. Το 2016 η UNESCO κήρυξε τη συγκεκριμένη παράδοση ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, ενώ η κυβέρνηση της Κορέας, δείχνοντας την εκτίμησή της για τη μοναδική συνεισφορά των Χαένγιο, επιδοτεί τον εξοπλισμό τους και τους παραχωρεί αποκλειστικά δικαιώματα για την πώληση φρέσκων θαλασσινών. Από πολιτιστική άποψη, το ψάρεμα με ελεύθερη κατάδυση συνδέεται με τις τοπικές σαμανιστικές πεποιθήσεις και τους αρχαίους θρύλους που συνδέονται με τη θάλασσα. Πριν από μια κατάδυση, οι Χαένγιο συνήθιζαν, μάλιστα, να προσεύχονται στην Jamsugut, την θεά της θάλασσας, ζητώντας ασφάλεια και άφθονα αλιεύματα.

 Στο νησί Τζέτζου υπάρχει μουσείο αφιερωμένο στις Χαένγιο και την παράδοση του ελεύθερου ψαρέματος, το οποίο διαθέτει τρεις εκθεσιακούς χώρους. Η πρώτη αίθουσα προσφέρει μια εισαγωγή στα έθιμα του νησιού, εκθέτοντας παραδοσιακά ρούχα και αντίγραφα οικιακών ειδών. Στην δεύτερη αίθουσα βρίσκονται τα ρούχα και τα εργαλεία των Χαένγιο και παρουσιάζονται σκηνές από την καθημερινή τους ζωή, όταν βουτάνε στο νερό ή όταν μαζεύονται γύρω από την φωτιά για να ζεσταθούν. Στην τρίτη αίθουσα, εκτίθενται παραδοσιακά σκάφη. Το μουσείο διαθέτει επίσης διαδραστική αίθουσα για παιδιά και οργανώνει δραστηριότητες όπως η δοκιμή των παραδοσιακών ενδυμάτων των γυναικών της θάλασσας.

Εντούτοις, όπως πολλές άλλες ιστορικές πολιτιστικές πρακτικές, το ψάρεμα με ελεύθερη κατάδυση βρίσκεται σήμερα σε φθίνουσα πορεία. Από τη δεκαετία του 1960, η κυβέρνηση της Κορέας αναζήτησε τρόπους για την ανάπτυξη της οικονομίας της χώρας σε κάθε επαρχία και το Τζέτζου έγινε ένας σημαντικός τόπος αγροτικής παραγωγής και καλλιέργειας μανταρινιών. Μέχρι το 1969, η πλειοψηφία των εργατών είχε ενταχθεί σε αυτή τη νέα βιομηχανία. Επιπλέον, τη δεκαετία του 1970, η κυβέρνηση ξεκίνησε ένα άλλο πρόγραμμα για την ενίσχυση της τουριστικής βιομηχανίας του Τζέτζου, με αποτέλεσμα ο τουρισμός να ξεπεράσει τη γεωργία και να γίνει η μεγαλύτερη βιομηχανία του νησιού. Αυτές οι αλλαγές είχαν σημαντικό αντίκτυπο στους αριθμούς των Χαένγιο. Από τις 26.000 δύτριες που υπήρχαν την δεκαετία του ’60, ο αριθμός τους έπεσε στις 14.000 το 1970 και σε μόλις 4.000 το 2015. Οι γυναίκες εγκατέλειψαν μαζικά την δύσκολη και επίπονη δουλειά της Χαένγιο, ακολουθώντας τις σύγχρονες ευκαιρίες εκπαίδευσης που τις καθιστούν ικανές να αναζητήσουν πιο ελκυστικές θέσεις στις νέες, αναδυόμενες βιομηχανίες. Αναλογιζόμενες τους κινδύνους αυτής της παραδοσιακής, αλλά επικίνδυνης δουλειάς, οι περισσότερες νέες κοπέλες αναζητούν ασφαλέστερη εργασία. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως η ελεύθερη κατάδυση καταπονεί αρκετά το σώμα, ειδικά όταν γίνεται σε μεγάλο βάθος. Οι επαναλαμβανόμενες αλλαγές πίεσης είναι επικίνδυνες για το σώμα και βλάπτουν τους ιστούς του. Συγκεκριμένα, οι γυναίκες της θάλασσας υποφέρουν από ένα σύνδρομο γνωστό ως «jamsu-byeong» που περιλαμβάνει χρόνιους πονοκεφάλους, πεπτικά προβλήματα και πόνο στις αρθρώσεις. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών των παραγόντων, η κοινότητα των Χαένγιο μειώνεται με γρήγορους ρυθμούς και η παράδοσή τους τείνει να εξαφανιστεί.

Η σκληρή, αλλά και όμορφη, ζωή των γυναικών Χαένγιο, καταγράφηκε από τον φωτογραφικό φακό της Y. Zin Kim, για το έργο της Happy Haenyeo (Χαρούμενες Χαένγιο) και το λεύκωμα Haenyeo – Women Divers of Korea, που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 2017 και είχε σκοπό να τιμήσει την παραδοσιακή αυτή πρακτική. Οι Χαένγιο συχνά φωτογραφίζονταν κατά την διάρκεια του φόρτου εργασίας, κουρασμένες και ταλαιπωρημένες. Η Kim, όμως, ήθελε να απαθανατίσει την θηλυκή τους πλευρά, την ομορφιά και την χάρη τους. Γι’ αυτό, οι φωτογραφίες της δείχνουν τις γυναίκες αυτές σε όλες τις φάσεις μιας ημέρας. Να δουλεύουν κουβαλώντας βαριά φορτία, να βουτάνε στα βαθιά νερά, αλλά και να χαλαρώνουν, να συζητάνε και να γελάνε.

Η ιστορία των Χαένγιο ήταν φυσικό να αποτελέσει έμπνευση για τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και την λογοτεχνία. Αναφορές στις γυναίκες της θάλασσας υπάρχουν σε ταινίες, όπως My Mother, The Mermaid (2004), Canola (2016) και σε τηλεοπτικές σειρές, όπως Tamra, the Island (2009) και Swallow the Sun (2009). Στην λογοτεχνία, συναντάμε το μυθιστόρημα της Lisa See, The Island of the Sea Women (2019) και το Moon Tides: Jeju Island Grannies and the Sea, μια συλλογή από αληθινές ιστορίες Χαένγιο που έγραψε η Αμερικανίδα δημοσιογράφος, Brenda Paik Sunoo.

Πηγές:

https://www.yoair.com/el/blog/anthropology-haenyeo-and-self-governing-jeju-islands-cultural-ecosystem/

https://www.visitjeju.net/en/detail/view?contentsid=CONT_000000000500580#

https://sputniknews.gr/20200611/notia-korea-oi-atromites-gynaikes-pou-edo-kai-aiones-kanoun-eleutheri-katadysi---vinteo-7514324.html

https://ich.unesco.org/en/RL/culture-of-jeju- haenyeo-women-divers-01068

https://en.wikipedia.org/wiki/ haenyeo

Φωτογραφίες

1. https://gr.pinterest.com/pin/506725395565150215/

2. Haenyeo που μόλις βγήκε από τη θάλασσα και πουλάει την ψαριά της στην ακτή του Jeju. By by karendotcom127 - https://www.flickr.com/photos/karendotcom127/463077860/, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2780824

3. https://gr.pinterest.com/pin/506725395565062784/

4. https://gr.pinterest.com/pin/359021401536326910/

5. Η παραδοσιακή στολή και τα εργαλεία για των haenyeo στο μουσείο του Jeju. By by karendotcom127 - https://www.flickr.com/photos/karendotcom127/462194947/, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2780879

6. https://www.vice.com/en/article/3k7g3j/haenyeo-korean-elderly-female-free-divers-y-zin-kim

[Η Πρεσβεία της Κορέας δεν είναι υπεύθυνη για την εγκυρότητα του περιεχομένου και οι απόψεις και συστάσεις που διατυπώνονται αντιπροσωπεύουν τα εμπλεκόμενα άτομα (συντάκτης του κάθε άρθρου) και δεν αποτελούν άποψη ή σύσταση της Πρεσβείας της Κορέας]